معارف- طیبه مروت: زین العابدین(علیه السلام) آخرین بازمانده از سلسله امامت پس از واقعه کربلاست. گرچه ظاهراً عصر عاشورا قیام امام حسین(علیه‌السلام) به پایان راه رسید و بازماندگان کاروان حسین(علیه السلام) به اسارت در آمدند، اما گذر تاریخ و رخدادهای پس از آن برگ دیگری از صفحه قیام حسینی را با دستان پیام آوران عاشورا رقم زد. امام سجاد(علیه السلام) که در روز واقعه به دلیل بیماری از میدان نبرد باز مانده و همراه دیگران در کاروان اسرا حضور داشتند، پس از گذر از مرحله اول قیام امام حسین(علیه السلام)، فاز دیگر آن که حرکت در میدان مبارزات فرهنگی بود، را آغاز کردند. آنچه از دوران حیات امام سجاد(علیه السلام) به دست می‌آید، این است که حضرت در چند گام مهم در اوج خفقان سیاسی اموی، فضای سیاسی و فرهنگی جامعه را مدیریت کرده و امت اسلام را از بحران یزید عبور دادند.
*خطبه خوان عاشورا
علی بن الحسین(علیه السلام) که پس از پدرش پرچمدار سلسله امامت شد، راه انزوا را در پیش نگرفته و با همراهی حضرت زینب(علیهاسلام) در نخستین روزهای پس از عاشورا پرونده حاکمان پشت پرده واقعه را برملا کرد. امام چهارم شیعیان که در دوران سخت خفقان یزیدی حضور داشت، باید علاوه بر تبیین چرایی و جایگاه عاشورا، از میراث امام حسین(علیه السلام) هم پاسداری می‌کرد. بنابراین در نخستین گام و درحالی که زنجیر اسارت برگردن داشت، فریاد حق خواهی سرداد.
امام با دشمن شناسی، شناخت ضعف ها، آسیب‌ها و تکیه گاه‌های سیاسی خلافت اموی و نیز شناخت ویژگی‌های جامعه، ارزش های اجتماعی و فرهنگ عاریه ای مردم به بیان خطبه با نگرش جامعه شناختی مردم هر شهر پرداخت.
امام سجاد(علیه السلام) در نخستین خطبه پس از عاشورا، حاکم و مردم کوفه را خطاب قرار داد و در نخستین خطبه خود در کوفه، با اشاره به ویژگی‌های رفتاری مردم آن دیار، علاوه بر یادآوری عهدشکنی کوفیان، آنان را متوجه پیامدهای دنیوی و اخروی کرد. خطبه دوم امام در کوفه در مجلس عبیدالله بن زیاد قرائت شد. زین العابدین(علیه‌السلام) با بیان اینکه «حسین کشته راه خداست»، ضمن بیان جایگاه مقدس «امام»، بنیان تفکرجبرگرایی برخاسته از خلافت اموی را ویران کرد. گام دیگر امام سجاد(علیه السلام) به اجرای خطبه خوانی، در شهر شام باز می‌گردد، علی بن حسین(علیه السلام) با علم نسبت به جهل مردم شام آنان را خطاب قرار داده و حقانیت خاندان وحی و خدمات رسول الله را برای آن‌ها بیان کرد. این سخنان چنان تحولی در مردم شام ایجاد کرد که یزید را در شرایط سختی قرار داد، تا جایی که او مجبور شد عبیدالله را عامل اصلی مصایب خاندان وحی معرفی و برای آرام کردن فضای ملتهب جامعه، از امام(علیه السلام) بخواهد تا خواسته خویش را بگوید. دستاورد این خطبه خوانی و ایجاد التهاب برای خلافت یزید خواست بازگشت خاندان وحی به مدینه بود، خواسته‌ای که آغاز رسمی پروژه فرهنگی عاشورا با مدیریت امام سجاد(علیه السلام) و پرچمداری حضرت زینب(علیها سلام) بود.
*استراتژی حسینیه
بازگشت کاروان اسرا به مدینه بخش دوم از مدیریت امام چهارم شیعیان برای حفظ دستاوردهای عاشورا بود. این بازگشت منزل به منزل با عزاداری و سخنرانی خاندان پیامبر و بیان مصایب، حقایق و چرایی قیام حسینی همراه بود، تا قیام به ظاهر شکست خورده عاشورا مانند چشمه‌ای پنهان از زیر سنگ بیرون بیاید و جان ودل تشنگان حقیقت را سیراب کند. این تلاش های امام سجاد(علیه السلام) و خاندان وحی در پیشبرد هدف‌های خود بی نتیجه نبود و زمینه های قیام های متعدد در خونخواهی امام حسین(علیه السلام) را فراهم آورد. این جنگ های داخلی نیز زمینه ضعف و انحطاط سلسله باطل اموی را فراهم آورد.
گستره عزاداری‌های عاشورایی خاندان وحی مرزهای مکان و زمان را شکافت و پس از گذشت قرن‌ها امروز در ایام عاشورای حسینی دنیایی به حسینیه تبدیل می‌شود. این رویداد که نه تنها مسلمانان که حتی پیروان ادیان دیگر را نیز مشتاق زیارت و عزای حسین(علیه‌السلام) کرده، بزرگ‌ترین پیروزی و عصاره قیام حسینی است.
*زبور آل محمد
اینکه هر امامی با توجه به مقتضیات زمانه راهی برای هدایت مسلمانان برگزیده است، موضوعی ثابت شده و انکارناپذیر است. امام سجاد(علیه‌السلام) با توجه به شمار اندک شیعیان باقی مانده از حملات سپاه یزید به مدینه و خطر نابودی جامعه شیعی و نیز خفقان سیاسی با بیان «دعا» به بیان اندیشه‌های خود پرداخت. مضمون ادعیه به جا مانده از امام سجاد(علیه‌السلام) که در صحیفه سجادیه گردآوری شده، افزون بر بیان مسائل اعتقادی و توحیدی، هستی شناسی، انسان شناسی و...، مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بیان و فلسفه قیام عاشورا باز نمایی شده است. انسان نیایشگری که مخاطب زبور آل محمد است؛ ناخواسته از حالت انزوا و خمودی خارج و به صحنه مبارزه با طاغوت و ستمگران هدایت می‌شود. این شیوه راهبردی امام سجاد(علیه السلام) برگرفته از فرهنگ عاشوراست. سید بن طاووس در مورد عرفان و معنویت عاشوراییان می‌نویسد: «در شب عاشورا، امام حسین(علیه‌السلام) و یارانش چنان به عبادت و مناجات مشغول بودند که زمزمه‌های عاشقانه آنان همانند صدای زنبور عسل به گوش هر شنونده‌ای می‌رسید». تلفیق عرفان و حماسه، جنگ نرم امام در مقابله با تجاوز و کشتار یزیدیان بود.
*مکتب علم و هنر
رهبری امام سجاد(علیه السلام) در دوره بیست ساله امامت، به خطبه خوانی و دعا ختم نشد و حضرت برای تداوم معارف عاشورا راه تعلیم را در پیش گرفتند. شاگردان مکتب زین العابدین(علیه السلام) در گذر زمان هریک کاشف حلقه‌های گمشده علوم اسلامی شدند. افرادی چون ابوحمزه ثمالی، یحیی بن ام طویل مطعمی، محمدبن مسلم بن شهاب زهری، ابان بن تغلب، بشر بن غالب اسدی، جابر بن عبدالله انصاری، حسن بن محمد بن حنفیه، زید بن علی بن الحسین، سعید بن جبیر، سلیم بن قیس هلالی، ابوالاسود دؤلی، فرزدق شاعر، منهال بن عمرو اسدی، معروف بن خربوذ مکی و حبابه والبیه از جمله معروف‌ترین شاگردان و یاران امام سجاد(علیه السلام) محسوب می‌شوند که در تداوم نهضت کربلا و رساندن پیام عاشورا به نسل‌های آینده نقش مهمی داشتند.
زین العابدین(علیه السلام) با گرامی داشتن شعرای متعهد، از آنان به عنوان زبان گویای اهل بیت(علیهم السلام) بهره می‌برد. امام در مکتب علمی خود از دوبال علم و هنر در پیشبرد هدف های فرهنگی یک انقلاب سیاسی بهره گرفت. امام سجاد(علیه السلام) با توجه به فضاهای گوناگون سیاسی و نیاز مخاطبان خود به بهره مندی از روش های مختلف به اصلاح امور فرهنگی و اعتقادی امت اسلام همت گماشت. وجود خفقان سیاسی موجب شد سید الساجدین «ستاد شیعه» را با تکیه بر حلقه اشتراک‌های اعتقادی تشکیل دهد. گرچه بعدها به دلیل رخدادهایی چون واقعه حره این تشکیلات ضعیف شد، اما زمینه نشر عقاید شیعی برای زمان‌های دیگر فراهم آمد.
نظر شما